Miejscowości

Gmina Stary Zamość

Miejscowości

W skład Gminy Stary Zamość wchodzi 14 następujących miejscowości:

Borowina
Chomęciska Duże
Chomęciska Małe
Krasne
Majdan Sitaniecki
Nowa Wieś
Podkrasne
Podstary Zamość
Stary Zamość
Udrycze-Kolonia
Udrycze-Koniec
Udrycze-Wola
Wierzba
Wisłowiec

alt

Wisłowiec

Miejscowość położona w środkowej części Gm. Stary Zamość w obrębie Działów Grabowieckich.

Wieś powstała zapewne w drugiej połowie XVIII wieku na terenie Udrycz i wzięła swą nazwę od właścicieli wsi – Wisłockich. Ewaryst Kuropatnicki w 1786 roku pisał tak: „Udrycze wieś z pałacykiem niegdyś domu Debolich, teraz Wisłockich”. Pod koniec XVIII wieku Udrycze [wraz z Wisłowcem] dostały się w ręce Józefy Szydłowskiej, która wniosła je w wianie Onufremu Kickiemu. Po śmierci tego ostatniego w 1823 roku majątek odziedziczyła jego córka Teresa Kicka. Jej brat Ludwik był adiutantem księcia Józefa Poniatowskiego często goszczącego w Udryczach. Ponoć Teresa zakochana w księciu ślubowała mu dozgonną miłość i rzeczywiście nie wyszła za mąż. Zabroniła także płacić zaborcy podatki ze swego majątku, dlatego władze carskie przejęły za długi dobra Udrycz i zlicytowały je. (J. Dąbska, B. Sprawka 1980, s. 2) Pierwsza wzmianka o Wiosłowcu pochodzi z 1827 roku, kiedy był w powiecie zamojskim i parafii Stary Zamość, a liczył 41 domów i 264 mieszkańców (Tabela 1a…, t.II, s. 271) Wieś wchodząc w skład dóbr Udrycze dzieliła jej losy. W 1842 roku dobra te za długi dzierżawił Ludwik Błaszczyński, od którego prawa nabył Kajetan Mrozewicz. W 1872 roku dobra Udrycze kupił na licytacji za 45 500 rubli Bolesław Klepaczewski, ale jeszcze w tym samym roku sprzedał je Ignacemu i Marii z Lipczyńskich Zawadzkim (APZ, Akta hipoteki Udrycze). Pod koniec XIX wieku było w wiosłowcu 51 domów i 343 mieszkańców, katolików oraz 345 mórg ziemi włościańskiej (SGKP, wpisy, s. 455). Według spisu z 1921 roku wieś liczyła 51 domów i 379 mieszkańców, w tym 2 Żydów (Skorowidz…, t. IV, s.126). W 1929 roku istniała tu Spółdzielnia Mleczarska, która zajmowała się przetwórstwem mleka (Ks. Adr. 1929, s.595). Podczas okupacji wieś została wysiedlona w nocy z 30 listopada na 1 grudnia 1942 roku, a wysiedloną ludność przewieziono do obozu w Zamościu. W 1947 roku wieś liczyła 389 ha ziemi oraz 382 mieszkańców (S. Zgrzywa 1964, s.7). W lesie Pańska Dolina znajduje się cmentarz z I wojny światowej, założony prawdopodobnie w 1914 roku. Posiada on kształt prostokąta o powierzchni 0,056 ha. Na cmentarzu znajdują się 4 mogiły indywidualne i 21 zbiorowych, w których pochowano 60 żołnierzy rosyjskich i 64 austriackich (D. Kawałko 1994, s.197).

Wierzba

Wieś położona w środkowej części gminy Stary Zamość, w obrębie Działów Grabowieckich. W 1440 roku właścicielem wsi był Andrzej Piwo z Opulska, który w 1443 roku sprzedał Tomaszowi z Łaźnina Wierzbę i Zamoście za 12 zagonów we wsi Wżdżary w ziemi łęczyckiej i 500 grzywien. Tomasz Zamoyski był właścicielem Wierzby do roku 1470 (A. Janeczek 1993, s. 345). W 1472 roku Zamoście i Wierzba posiadały łącznie 7 i 1/2 łana użytków i 2 karczmy i obie wsie należały do Floriana z Zamościa, syna Tomasza (A. Janeczek, A. Świeżawski 1991, s. 37). W 1556 roku Mikołaj, Jan i Szymon Zamoyscy, dokonali podziału Wierzby, Zamościa i Ruskich Piask (APL, Ks. GKrasn., nr 6, s. 238-39) i Wierzbę otrzymał wówczas Jan (SGKP, wypisy, s. 487). Od bocznej gałęzi Zamoyskich wieś kupił kanclerz Jan Zamoyski i włączył ją pod koniec XVI wieku do Ordynacji Zamoyskiej. W 1639 roku Andrzej Cyrulik posiadał tu jeden półłanek ziemi darowany mu zapewne przez Tomasza Zamoyskiego (M. Stworzyński 1834, przyp. 272).

W 1659 roku był notowany w Wierzbie stary dwór wybudowany zapewne w XVI wieku (I. Rolska-Boruch 1999, s. 299). W 1793 roku była we wsi karczma, a w 1762 roku także mały browar. Inwentarz z roku 1773 wymienia tu piekarnię i dwa sady, a w 1790 roku zbudowano nową karczmę. Według spisu z 1807 roku był w Wierzbie stary folwark, dwór i sad za dworem (M. Stworzyński 1834, przyp. 272). Pod koniec XVIII wieku wieś liczyła 54 gospodarstwa. W 1800 roku obok folwarku istniała karczma (R. Orłowski 1963, s. 33, 82 i 55). Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie zamojskim i parafii Stary Zamość. Liczyła wówczas 51 domów i 371 mieszkańców (Tabella…, t. II, s. 264). Około poł. XIX wieku wieś została podzielona. Jedna część należała do Ordynacji, a dziedzicem drugiej części (poproboszczowskiej?) w 1853 roku był Jan Chrzanowski (APZ, Akta hipoteki Chomęciska B.). W 1880 roku część ordynacka liczyła 3 domy dworskie, 45 domów włościańskich i 537 mieszkańców, w tym 17 prawosławnych oraz 820 mórg gruntówm, natomiast część plebańska liczyła 7 domów i 235 mieszkańców- katolików oraz 107 mórg ziemi. Istniała tu karczma zajezdna i kancelaria gminy Stary Zamość. Folwark poproboszczowski liczył 1 dom oraz 140 mórg ziemi i należał do radcy Tichowicza (SGKP, wypisy, s. 426 i 486). Według spisu z 1921 roku było tu 128 domów i 919 mieszkańców, w tym 5 Ukraińców (Skorowidz…, t. IV, s. 126). W 1929 roku we wsi były 2 cegielnie: M. Gocha i M. Jakimicka, młyn M. Pestrykowa, zakłady mleczarskie należące do Spółdzielni Mleczarskiej oraz wiatrak T. Rybaka (Ks. Adr. 1929, s. 608). 4 stycznia 1943 roku żandarmeria niemiecka w odwecie za wysadzenie mostu w Ruskich Piaskach rozstzrelała 30 mieszkańców wsi, a 31 marca 1943 roku rozstrzelała 1 osobę (Biuletyn GKBZHwP, t. IX, s. 251). W 1947 roku wieś liczyła 1094 ha ziemi oraz 1098 mieszkańców (S. Zgrzywa 1964, s. 7).

Udrycze

Udrycze-Kolonia, Udrycze-Koniec, Udrycze-Wola

Wieś Udrycze leży na terenie gminy Stary Zamość powiat Zamość. Położona jest w dolinie pomiędzy dwoma wzgórzami po obu stronach małej rzeczki Farens płynącej środkami doliny. Od północy i zachodu otoczona lasem mieszanym. W środku wsi znajduje się zespół dworski składający się z :

– dworu murowanego z XVIII w. przebudowanego w XIX w. – obecnie Szkoła Podstawowa
– parku dworskiego z XVIII w.
– oficyny murowanej z XVII w.
– kaplicy murowanej z XVI/XVII w. dawniej „ariańskiej”

Na południowy wschód od zespołu dworskiego na wzgórzu znajdują się ruiny zabytkowej kaplicy św. Jana Nepomucena. Właścicielami ziem udryckich byli: Udryccy, Kiccy, Zawadzcy. Ich potomkowie odwiedzają Udrycze nawet w czasach dzisiejszych. Hrabianka Teresa Kicka była narzeczoną księcia Józefa Poniatowskiego. Po śmierci narzeczonego spowodowanej przez moskal zabroniła swoim poddanym płacić podatków i korespondować z władzami rosyjskimi. Sama również nie utrzymywała jakichkolwiek kontaktów z Rosjanami. Majątek Udrycz został zlicytowany. Zawadzcy, następni właściciele Udrycz ściągali do dworu dziatwę udrycką, którą Pani Zawadzka z córkami Marią Walentyną, Anielą i Jadwigą uczyły pisma, mowy i kultury polskiej. Rząd rosyjski nakładał na rodzinę Zawadzkich różne represje łącznie z groźbą wysiedlenia w głąb Rosji. Jednak Zawadzcy nie poddali się i w 1919 roku sami rozparcelowali swój majątek wśród miejscowej ludności, a dwór wraz z pięknym parkiem oddali na potrzeby szkoły powszechnej. W 1918 roku stowarzyszenie szkolne „Dzieci Polskich” w Udryczach rozpoczęło wydawanie pisma szkolnego pod nazwą „Skrzat Udrycki”. Autorami artykułów i wierszy traktujących o historii, życiu codziennym, pracy i nauce były przede wszystkim miejscowe dzieci. Jak na tamte czasy wieś Udrycze była bardzo postępowa tak pod względem kulturalnym jak i ekonomicznym. Już w 1906 roku w Udryczach powstaje stowarzyszenie oświatowe i czytelnia „Światło”. Czytelnia dysponowała pięciuset tomami i całym szeregiem pism jak; Rewiew Lubelski, Przegląd Poranny, Wiedza, Zagon, Zorza, Siewba. Po zamknięciu przez rząd rosyjski założona została biblioteka Polskiej Macierzy Szkolnej, która rozporządzała tysiącem dzieł. W 1907 roku założono w Udryczach spółdzielnię stowarzyszenie spożywców. Stowarzyszenie spożywców było matką wszystkich innych spółdzielni, które w Udryczach później powstały korzystając na początku z funduszy stowarzyszenia. W Udryczach podczas świąt spółdzielczych przebywał Pan Mościcki ze Skierbieszowa ze swym synem Ignacym późniejszym Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej, posłowie Malinowski, Kostrubała. Pod kaplicą obok dworu są niezbadane dotąd podziemia ciągnące się (wg. ustnych przekazów) do ruin kaplicy na wzgórzu a może i dalej w stronę Zamościa. O istnieniu lochów świadczą powstałe gdzieniegdzie na polu zapadliska odsłaniające fragmenty ścian. Obecnie w dawnym dworze mieści się Szkoła Podstawowa. Stan techniczny budynku pozostawia wiele do życzenia. Wpisanie do Rejestru Zabytków powoduje konieczność uzgodnienia jakichkolwiek remontów z Państwową Służbą Ochrony Zabytków i prowadzenie tych remontów zgodnie z zaleceniami. To znacznie utrudnia i podraża koszty remontów a w efekcie bardzo ogranicza ich zakres.

N A S Z A W I O S K A

Hej! ty wiosko, nasza wiosko,
Zasłyniesz ty kiedyś piosnką,
Ażeby starzy i mali,
Wszyscy cię kiedyś poznali.

Ległaś w Udryckiej dolinie,
Przez cię mały strumyk płynie,
Wzdłuż przy tobie leżą góry,
Po nich miedze, niby sznury.

A na miedzach grusze stoją,
Wiosną – nas swą wonią poją,
Latem – chłodek zdrowy mają,
A jesienią – owoc dają.

Bór sosnowy zielenieje
I brzozowy las się śmieje
Tworząc jakby ramię wioski:
Stamtąd słychać ptasie piosnki.

A w Udryczach sadów siła,
Aż się wieś zazieleniła,
Kwiatki won swą rozsiewają
Ptaszki wesoło śpiewają…

W naszej wiosce ludzi dużo,
Jedni drugim pracą służą:
Są tu tkacze i kowale,
Tkać, kuć mogą doskonale!

Są tu szewcy i bednarze,
Kołodzieje i młynarze,
Są, co studnie robić umią
I na pszczołach się rozumią.

Są, co książki oprawiają
Różne rzeźby wyrzynają…
Drzewa porżną dom postawią
I wesoło się zabawią!

Kasia Mnichówna

Fragment wiersza pochodzącego z Monografii wsi Udrycze

Przy opracowaniu tekstu wykorzystano materiały Dyrektora Szkoły Podstawowej w Udryczach Pani Grażyny Jeleń, jak również Monografię wsi Udrycze autorstwa Jana Gaździckiego z 1928 roku.

Dzieje ziem Udrycz

Wieś położona na południowo-wschodnim skraju Gminy Stary Zamość, nad rzeką Farens, w obrębie działów Grabowieckich.
Na pocz. XV wieku miejscowość należała do Wincentego z Udrycz herbu Nałęcz, a w 1452 roku została nadana Niemierzy, synowi Wincentego z Udrycz (A. Janeczek, A. Swieżawski 1991, s.38). W 1472 roku wieś liczyła 4 i 1 łana użytków. W 2 poł. XVI wieku miejscowość była w posiadaniu Aleksandra Udryckiego. Według rejestru poborowego z 1531 roku było tu 4 łany użytków i młyn o 1 kole. W 1578 roku wieś razem z Dębowcem należała do Mikołaja Udryckiego, który miał łącznie 4 i 1 łana ziemi, 2 zagrodników bez ziemi, 1 rzemieślnika, 1 komornika z bydłem oraz 5 wyrobników, natomiast Albert Udrycki miał 4 i 1 łana użytków, 1 zagrodnika bez ziemi, szefca i 6 komorników (A. Jabłonowski 1902, s. 224, 250). Mikołaj Udrycki był kanonikiem krakowskim i warszawskim, uczestnikiem wyprawy króla Stefana Batorego na Gdańsk. Źródła wymieniają również Jakuba Udryckiego, który był sekretarzem u króla Zygmunta Augusta i Stanisława Udryckiego, „męża rycerskiego”, który zmarł w 1642 roku (T. Święcicki 1859, s. 249).
Jan Zamoyski czynił starania celem wykupienia Udrycz i włączenia ich do Ordynacji. Dlatego też od roku 1596 toczył proces z Mikołajem Udryckim, który nieopatrznie poręczył dług Barbarze i Krzysztofowi Dłuskim na sumę 7297 zł. Kiedy ci nie wywiązali się z długu Zamoyski wytoczył Udryckiemu proces, żądając zapłaty tej sumy, bądź oddania w zamian wsi. Mimo, że sąd przyznał rację ordynatowi nie doszło do zajęcia wsi wskutek oporu Mikołaja, a po jego śmierci w 1603 roku jego synów
Stanisława i Mikołaja (A. Kondrat 2001, s.8-9). Stanisław był jednym z bardziej znanych właścicieli z rodu Udryckich. Został on sufraganatem łuckim, zmarł w 1621 roku. Po śmierci Mikołaja ok. 1656 roku nastąpiły targi na tle majątkowym. Wyrokiem Trybunału Lubelskiego orzeczono, że dobra należy podzielić na trzy części. Pierwsza należała do syna Mikołaja – Stanisława jeszcze przed podziałem, druga należała do Stanisława w spadku po ojcu Mikołaju, a trzecia do żony Mikołaja, na której zapisane były sumy dla Gumowskiego, Akademii Zamojskiej i franciszkanów. Tę część w 1659 roku otrzymali Feliks i Mikołaj Udryccy, którzy procesowali się z Wawrzyńcem Gumowskim o zapis 70 zł na Udryczach. Zapisane sumy po ogłoszeniu wyroku Trybunału Lubelskiego zobowiązał się spłacić Mikołaj, syn Mikołaja wraz z bratem Feliksem. Jeszcze przed wyrokiem Trybunału w 1656 roku Akademia Zamojska zawarła kontrakt z Wawrzyńcem Gumowskim na wynajęcie folwarku w jego części wsi (B. Rudomicz 2002, cz. I, s. 10). W 1657 roku folwark w Udryczach był spalony (B. Rudomicz 2002, cz. I, s. 48 127; cz. II, s. 28, 98, 102 102-103, 121). Zapewne nastąpiło to w roku 1656, kiedy wojska szwedzkie dokonały grabieży we wsi (APL, Ks. GGrab., nr 88, s. 1034-1038). W 1696 roku i na początku XVIII wieku wieś należała do Mikołaja Udryckiego, a następnie do jego syna Stanisława. Po śmierci tego ostatniego w roku 1719 nastąpił podział majątku pomiędzy Karola Udryckiego, Ostrowskiego, Józefa i Tomasza Zaleskich i Kobrana (W. Bondyra 1993, s. 126; APL, Ks. GHor., nr 43, s. 43).
W 1724 roku w zapisach spadkowych wymieniona jest „curia antiqua”, czyli stary dwór (APL, Ks. GGrab., nr 114, s. 890). Wynika z tego, że musiał on istnieć w Udryczach co najmniej od XVII wieku. Notowany był jeszcze w roku 1753, kiedy sporządzono w nim spis poddanych Karola Udryckiego po jego śmierci w tym roku (APL, Ks. GGrab. nr 57, s. 2191). Na Karolu Udryckim wygasła męska linia Udryckich, a majątek na krótko trafił w ręce Zamoyskich, jednak nie został włączony do Ordynacji Zamojskiej. Przed 1761 rokiem wieś od Zamoyskich nabył Antoni Stanisław Deboli, który zapisał na dobrach 2 tys. zł na rzecz kolegiaty zamojskiej. W 1780 roku dobra odziedziczył syn Tomasz (APZ, Akta hipoteki dóbr Udrycze0, żonaty z Antoniną Wisłocką. Od Debolich wieś trafiła we władanie Wisłockich, o czym pisze E. Kuropatnicki w 1786 roku tak: „Udrycze wieś z pałacykiem niegdyś domu Debolich, teraz Wisłockich”. Na uwagę zasługuje wzmianka o pałacyku, który powstał zapewne w miejsce dworu. Parterowy pałac zorientowany na kierunku wschód-zachód zbudowano z cegły. Posiadał elewacje krótsze 3-osiowe i dłuższe 11-osiowe. W 1854 roku obok pałacyku istniała w ogrodzie kaplica prywatna, która w XVII wieku była zborem ariańskim. Była to budowla o małej sklepionej części nadziemnej i wielokomorowej części podziemnej. Ogród posiadał aleje biegnące w różnych kierunkach, wysadzane drzewami owocowymi. W ogrodzie tym znajdowały się także dwie sadzawki oraz „kanał” bez ryb porośnięty dziką „drzewiną”, lipami, topolami, świerkami i brzeziną. Ponadto w ogrodzie istniała kwatera szparagów, szkółka Szczypów i kwatera winogron. W sumie ogród liczył 28 mórg powierzchni (J. Dąbska, B. Sprawka 1980, s. 2).
Pod koniec XVIII wieku wieś dostała się w ręce Józefy Szydłowskiej, która wniosła ją w wianie Onufremu Kickiemu. Po śmierci tego ostatniego w 1823 roku majątek odziedziczyły dzieci: Teresa, ludwik i Józefa za Bikszpinkiem. Wkrótce jednak całość dóbr objęła Teresa Kicka. Jej brat ludwik był adiutantem księdza Józefa Poniatowskiego, często goszczącego w Udryczach. Ponoć Teresa zakochana w nim ślubowała mu dozgonną miłość i rzeczywiście nie wyszła za mąż. Zabroniła także płacić zaborcy podatków ze swego majątku, dlatego władze carskie przejęły za długi Udrycze i zlicytowały je (J. Dąbska, B. Sprawka 1980, s. 2). W 1842 roku dobra te za długi dzierżawił Ludwik Błaszczyński, od którego prawa nabył Kajetan Mrozewicz. W 1872 roku Udrycze kupił na licytacji za 45 500 rubli Bolesław Klepaczewski, ale jeszcze w tym roku sprzedał je Ignacemu i Marii z Lipczyńskich Zawadzkim (APZ, Akta hipoteki Udrycze). W 1915 roku właścicielem wsi został Zygmunt Zawadzki, który przebudował pałacyk wzniesiony jeszcze za Onufrego Kieckiego. Zmieniono szate zewnętrzną i nadano jej kształt eklektyczny. Po I wojnie światowej Zawadzcy rozparcelowali majątek pomiędzy miejscowych włościan, oddając im za bezcen cały ośrodek dworski wraz z pałacykiem na szkołę powszechną (J. Dąbska, B. Sprawka 1980, s.2-3). Wówczas tyeż przerobiono wnętrze pałacu przystosowując go do potrzeb szkoły.
Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie zamojskim i parafii Sitaniec. Liczyła wówczas 99 domów i 567 mieszkańców (Tabela…, t. II, s. 248). Pod koniec XIX wieku było tu 8 domów dworskich i 92 włościańskich oraz 933 mieszkańców, w tym 880 katolików, 48 prawosławnych i 5 Żydów. Włościanie posiadali 1025 mórg, w tym 566 mórg ziemi ornej, 89 mórg łąk, 370 mórg lasu i nieużytków. Było tutaj gospodarstwo rybne, młyn wodny i wiatrak (SGKP, wypisy, s. 407).

 

 

Stary Zamość

Siedziba Gminy, położona w zachodniej części Gminy, w obrębie Padołu Zamojskiego. Pierwotnie zwana Zamościem. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1440, gdy właścicielem wsi został Andrzej Piwo z Opulska. W 1443 roku sprzedał on Tomaszowi z Łaźnia Wierzbę i Zamoście (Stary Zamość) za 12 zagonów we wsi Wżdżary w ziemi łęczyckiej i 500 grzywien. Tomasz był ich właścicielem od roku 1470.W1472 roku Zamoście wraz z Wierzbą posiadało 7 i 1 łana użytków i 2 karczmy. Wówczas obie wsie należały do Floriana z Zamościa, syna Tomasza. W1489 roku notowany był Piotr z Zamościa, który otrzymał 1 łan użytków w Szatynie oraz Maciej Zamoyski z Zamościa, rotmistrz królewski, dzierżawca Obrowca. W 1556 roku Mikołaj, Jan Szymon Zamoyscy dokonali podziału Wierzby, Zamościa i Ruskich Piask. Według rejestru poborowego z 1531 roku Zamoście wraz z Wierzbą miało 4 łany użytków i młyn. W 1578 roku Florian Zamoyski, żonaty z Katarzyną Dunikowską, wdową po Rafale Łyczko posiadał tu 7 łanów użytków, natomiast Krzysztof Zamoyski 1 łana użytków, 1 zagrodnika z ziemią i 2 komorników. Już w 1531 roku istniał we wsi kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, który w 1551 roku został zmieniony na zbór kalwiński. Wówczas współwłaścicielem wsi był Florian Zamoyski, żonaty z Katarzyną z Uhruska, po śmierci którego w 1591 roku zbór zlikwidowano. Przy zborze ministrami byli: Franciszek (1585) i Jan Biskupi (1588). W1664 roku proboszczem w tutejszym kościele był ks. Franciszek Kałuski. Po śmierci Floriana Zamoyskiego w 1590 roku dobra Stary Zamość wraz z wierzbą i Ruskimi Piaskami kupił kanclerz Jan Zamoyski od wdowy Katarzyny z Ursuska, a w 1591 roku od synów Krzysztofa: Feliksa, Jakuba i Jerzego Zamoyskich oraz w 1592 od Stanisława. Równocześnie Jan Tarzymieski, Tomasz Czarnołuski i Krzysztof Nieliski odstąpili Zamoyskiemu pewne sumy zastawne zapisane na trych dobrach przez Krzysztofa Zamoyskiego. Inwentarz z 1614 roku wymienia w Starym Zamościu browar i słodownie oraz dwa młyny i trzy stawy. W trzy lata później notowano tutejszym folwarku owczarnię. W 1664 roku Jan Sobiepan Zamoyski podarował Stary Zamość z kilkoma wsziami Janowi Szumowskiemu i jego potomkowi jako dożywocie. W 1665 roku od starosty Jana Szumowskiego wieś dzierżawił Hieronim Dunin. Przed rokiem 1643 istniał we wsi dwór murowany z izbą stołową, dwoma pokojami i izbą kredensową oraz sklepami. Dwór ten został spalony i w 1643 roku notowano go już w ruinie. W 1643 był tu drugi, prostokątny dwór murowany, częściowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, trójdzielny, w dolnej kondygnacji dwutraktowy, z sienią na osi. w prawym trakcie znajdowała się izba wielka o 5 oknach weneckich, ogrzewana zielonym piecem kaflowym, z kominem murowanym z blachą, wyłożona ceglaną posadzką, komnata o 1 oknie weneckim i posadzką ceglaną oraz izdebka o 2 oknach szklanych i okratowanych, z małym malowanym piecem i posadzką ceglaną. W lewym trakcie była piekarnia o 3 oknach, z 2 piecami: zielonym kaflowym i chlebowym, komora o 1 oknie, spiżarka o 2 oknach z posadzką ceglaną, w której znajdowały się schody na górną kondygnację, a pod komorą była piwnica murowana o 2 oknach. W sieni „przestronnej” buła kuchnia o 4 szklanych, weneckich oknach. Inwentarz z 1717 roku notował w Starym Zamościu dwór, 3 sady, staw koło dworu z młynem i karczmę wjezdną na gościńcu. W 1777 roku tutejszy dwór był już stary, podobnie jak folwark. Rejestrowano wówczas w folwarku dwa spichlerze, karczmę nowa i karczmę zwaną Las Rudka. Pod koniec XVIII wieku było we wsi 41 gospodarstw. W 1813 roku kościół w Starym Zamościu spłonął, ale w 1844 roku został odbudowany kosztem Ordynacji, a w 1902 roku gruntownie przebudowany. Jest to renesansowy kościół jednonawowy murowany i otynkowany. przy prezbiterium posiada dwie zakrystie z lożami na piętrze, przy nawie dwie kaplice, a na frontonie wieże z kruchtą w przy ziemiu. W 1675 roku proboszczem w Starym Zamościu był ks. Franciszek Załuski, zaś w pocz. XIX wieku ks. Walenty Topper, który zmarł w 1810 roku. W 1838 roku proboszczem był ks. Fabian Sędrowski, a przed rokiem 1858 do 1887 roku ks. kan. Woszczyński. W latach 1887-1926 roku funkcje proboszcza pełnił ks. Mikołaj Gozdalski, kanonik zamojski, zmarły w 1926 roku, a przed 1939 rokiem ks. Leon Chruściński. Pierwotnie przy kościele istniał cmentarz grzebalny, który około połowy XIX wieku przeniesiono poza teren kościelny. Powiększany był dwukrotnie: w 1910 i 1988 roku. Obecnie posiada kształt zbliżony do litery „L” o powierzchni 4 ha. Dobra starozamojskie podobnie jak większość dóbr ordynackich były wydzierżawione. W latach 1765-1774 dzierżawczynią klucza starozamojskiego była Witska, podkomorzyna derbska. W drugiej połowie XVIII wieku folwark w ramach Ordynacji Zamojskiej liczył ok. 457,5 ha użytków, w tym 417 ha gruntów rolnych, 35 ha łąk i 5,5 ha ogrodów. Spis z 1827 roki notował wieś w powiecie zamojskim i parafia Stary Zamość. Liczyła wówczas 44 domy i 360 mieszkańców. W 1864 roku ( 13 stycznia) pod Starym Zamościem miała miejsce potyczka powstańców pod dowództwem Kossowskiego z oddziałem Rosjan. Kossowski cofnął się do lasu wysyłając przeciw atakującym kozakom kapitana Władysława Przemyskiego z kilku ludźmi. Sam z pozostałymi powstańcami zatrzymał się na skraju lasu i raził strzałami nacierających Rosjan. po półgodzinnej walce Rosjanie wycofali się unosząc ze sobą kilku zabitych i rannych. W walce poległ również kapitan Przemyski. Pod koniec XIX wieku był we wsi kościół murowany, sąd i urząd gminy. Wieś liczyła 6 domów dworskich i 22 włościańskich oraz 340 mieszkańców, w tym 19 prawosławnych i 5 żydów. Włościanie posiadali 361 mórg ziemi ornej i łąk. Według spisu z 1921 roku wieś liczyła 83 domy i 513 mieszkańców, w tym trzech Ukraińców, natomiast folwark liczył 6 domów i 107 mieszkańców. W 1921 roku dzierżawcy miejscowego folwarku ordynackiego był Seweryn Lewanowicz, a w 1929 roku Apolinary Lewanowicz dzierżawił 381 ha ziemi. W okresie międzywojennym Stary Zamość był siedzibą Gminy, która liczyła 14 955 ha powierzchni i 9057 mieszkańców. 12 października 1942 roku żandarmeria niemiecka dokonała likwidacji pensjonariuszek scowego przytułku prarafialnego. Nocą z 4 na 5 grudnia 1942 roku została wysiedlona przez Niemców. 4 stycznia 1943 niemcy w odwecie za wysadzenie mostu kolejowego w Ruskich Piaskach rozstrzelali 23 mieszkańców Starego Zamościa. W listopadzie i grudniu 1943 roku gestapo rozstrzelało 3 mieszkańców wsi. W 1947 roku miejscowość liczyła 876 ha i 626 mieszkańców.

Podstary Zamość

Historia miejscowości

Wieś położona na zachodnim skraju gminy Stary Zamość, w obrębie Działów Grabowieckich. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1885, kiedy istniał tu folwark należący do dóbr Ruskie Piaski, przynależny administarcyjnie do gminy Nielisz i parafii Stary Zamość. Liczył wtedy 916 mórg powierzchni, w tym 542 morgi gruntów ornych, 96 mórg łąk, 58 mórg pastwisk, 170 mórg lasu, 36 mórg wody, 15 mórg nieużytków oraz 8 budynków drewnianych (SGKP, wypisy, s. 284 i 2932). W 1873 roku dobra Ruskie Piaski [wraz z Podstarym Zamościem] nabył Aleksander Józefowicz, ale w 1901 roku sprzedał je Adamowi Gasztoldowi Bukrabie, synowi Klemensa. Ten ostatni gospodarował w dobrach Ruskie Piaski do swej śmierci w 1937 roku. Następnie majątek odziedziczył jego syn Stanisław Bukraba, major III pułku Szwoleżerów Suwalskich, właściciel dóbr do reformy rolnej w 1944 roku (M. Kseniak 1979 f, s. 2-3). Według spisu z 1921 roku Podstary Zamość jeszcze jako kolonia liczył 59 domostw i 378 mieszkańców, w tym 6 Ukrainców i 6 Żydów (Skorowidz, t. IV, s.125).

Czasy współczesne

Sołtysem wsi od wileu lat jest pan Henryk Zygmunt. Podstary Zamość należy do okręgu, w którym władze sprawuje już kilka kadencji radny pan Wiesław Biały. We wsi znajdują się takie obiekty, jak: remiza strażacka, boisko do piłki nożnej, trzy figury, budynek starej szkoły podstawowej, nieczynna kuźnia, przystanek autobusowy.

Podkrasne

Wieś położona w zachodniej części gminy Stary Zamość, w obrębie Działów Grabowieckich. Miejscowość ma stosunkowo młodą metrykę. W 1947 roku Podkrasne jako kolonia liczyła 128 ha ziemi oraz 163 mieszkańców (S. Zgrzywa 1964, s. 7). Jako samodzielna wieś powstała ok. 1950 roku. Pierwsza wzmianka o niej według B. Czopek pochodzi z roku 1952 (B. Czopek 1988, s. 187).

Nowa Wieś

Wieś położona na zachodnim skraju gminy Stary Zamość, na pograniczu Padołu Zamojskiego i Działów Grabowieckich. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1827 roku, kiedy była w powiecie zamojskim oraz parafii Stary Zamość. Liczyła wtedy 17 domów i 57 mieszkańców (Tabella…,t. II, s. 49). Wieś powstała zapewne pod koniec XVIII lub na początku XIX weiku, na terenie majątku Ruskie Piaski, wówczas w posiadaniu Józefa Puchały, senatora i kasztelana Królestwa Polskiego, żonatego z Antoniną Suchodolską. Po jego śmierci w 1822 roku dobra złożone z Ruskich Piask, Nowej Wsi i Wólki Nieliskiej przejął syn Tomasz Puchała, były porucznik wojsk polskich. Nowy właściciel mieszkał jednak w Kątach, natomiast dobra Ruskie Piaski wydzierżawił Rakowskiemu. W 1853 roku posiadłość, w związku z jej zadłużeniem, została wystawiona na licytację i kupili ją Marianna i Barthold Mannowie. W 1860 roku ich właścicielem został Władysław Wyżga, a w 1873 roku Aleksander Józefowicz (M. Kseniak 1979 f, s. 2-3).W 1885 roku folwark Nowa Wieś należał do dóbr Ruskie Piaski. Wieś liczyła wtedy 12 domów i 104 mieszkańców-katolików oraz 116 mórg ziemi (SGKP, wypisy, s. 261). Aleksander Józefowicz w 1901 roku sprzedał Ruskie Piaski wraz z Nową Wsią Adamowi Gasztoldowi Bukrabie, który gospodarował w majątku do swej śmierci w 1937 roku. Następnie dobra odziedziczył jego syn Stanisław Bukraba, major III pułku Szwoleżerów Suwalskich i był ich właścicielem do reformy rolnej w 1944 roku (M. Kseniak 1979 f, s. 3). Według spisu z 1921 roku Nowa Wieś liczyła 25 domów i 142 mieszkańców, wyłączn ie Polaków (Skorowidz…, t. IV, s. 125). W 2002 roku było tu 112 mieszkańców.

Majdan Sitaniecki

Wieś położona na południowo-wschodnim skraju gminy Stary Zamość, w obrębie Działów Grabowieckich. Miejscowość powstała zapewne w końcu XVIII wieku, w dobrach Ordynacji Zamojskiej. Pierwszy raz wieś pojawiła się na mapie Mulera i Benedictiego w 1803 roku. W 1827 roku notowana była w powiecie zamojskim i parafii Szczebrzeszyn. Liczyła wówczas 31 domów i 228 mieszkańców. W 1 poł. XIX wieku były tu dwie karczmy, z których jedna uzyskała, a druga nie uzyskała w 1845 roku patent na dalszy handel alkoholem. Wówczas wieś należała do ordynackiej gminy Stary Zamość (DzUGL, 1845 r., s. 688 i 691). Pod koniec XIX wieku było tu 48 domów i 367 mieszkańców, w tym 207 katolików i 160 prawosławnych oraz 556 mórg ziemi (SGKP, wypisy, s.230). Według spisu z 1921 roku Majdan Sitaniecki liczył 93 domy i 591 mieszkanców, wyłącznie Polaków (Skorowidz…, t. IV, s. 126). W kwietniu 1943 roku we wsi rozkwaterował 400-osobowy oddział partyzancki. Niemcy zlokalizowali go i skierowali tam 4 bombowce, które obrzuciły wieś bombami. Wybuchł wówczas pożar, który strawił 36 gospodarstw (M. Skiba 1996, s. 113). W 1947 roku wieś liczyła 611,4 ha ziemi oraz 571 mieszkańców (S. Zgrzywa 1964, s. 7).

Krasne

Pierwsze wzmianki o istnieniu wsi Krasne pochodzą z XIV wieku. Pradziad Kanclerza Wielkiego Hetmana Jana Zamojskiego był wójtem w Ruskich, podlegały mu wioski Chomęciska Duże i Krasne. Podczas Powstania Styczniowego zakwaterowano w Krasnem oddział wojska rosyjskiego, który przebywał na terenie wsi do końca powstania. W roku 1903 w Krasnem było prowadzone tajne nauczanie w języku polskim ze szczególnym uwzględnieniem historii Polski. Nauczanie prowadził student z Warszawy późniejszy Senator wraz ze swoim kolegą Niedorowskim. Współorganizatorami tajnego nauczania byli mieszkańcy wsi. W 1913 roku we wsi Krasnem zbudowano szkołę , która stoi do dziś. Miała tylko jedna izbę lekcyjną. Nauczyciel do swej dyspozycji miał sień, spiżarkę, kuchnię oraz mieszkanie.
Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku na krótko do Krasnego wkroczyły wojska austriackie. W 1915 Austriacy wycofują się z Krasnego Wskutek działań wojennych cała wieś została spalona pozostało 8 domów oraz szkoła i kapliczka.
Po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 uruchomiono szkołę w której pierwszym nauczycielem był inwalida z Legionów Piłsudskiego były oficer Żmudzki. Od 1920 roku w szkole zaczęto prowadzić Księgi Ocen, które znajdują się w szkole do obecnej chwili. W 1939 roku wybuchła II wojna światowa. Niemcy w Krasnem są w drugiej połowie września. W tym czasie kierownikiem szkoły był p. Ćwik, a nauczycielem p. Biedroński. W roku 1940 kierownik szkoły zostaje zabrany przez Gestapo. Z niewoli powraca w 1945 roku. W okresie okupacji szkoła była nieczynna. Jednak odbywało się tajne nauczanie. Zorganizował je Stanisław Domina. Wiosną 1959 roku podjęto decyzję o budowie nowej szkoły. Uroczystość wmurowania kamienia węgielnego odbyła się 3 lipca 1960 roku. Trwają prace nad ukończeniem budowy nowej szkoły. W sierpniu 1965 roku podjęto decyzję, że w Krasnem odbędą się powiatowe dożynki połączone z otwarciem nowej szkoły. 15 września 1965 roku po raz pierwszy rozpoczęto naukę w nowym budynku szkolnym. W 1995 roku nauczyciele wraz z dyrekcją podejmują decyzję o nadaniu imienia szkole. Uroczyste nadanie imienia Kornela Makuszyńskiego szkole odbyło się 7 listopada 1996 roku. Na uroczystości byli obecni Wójt Gminy, przedstawiciele Kuratorium Oświaty w Zamościu oraz zaproszeni goście. W tym czasie w szkole pracowało 8 nauczycieli na pełnych etatach oraz 3 ze zmniejszoną ilością godzin. Funkcję dyrektora pełnił Artur Plewa. Po wejściu w życie Reformy Oświaty Szkoła Podstawowa im. Kornela Makuszyńskiego w Krasnem jest sześcioklasową szkołą podstawową. W roku 2008 dyrektorem szkoły była Pani Alina Bojar, później Pani Jolanta Puchacz.

Przy opracowaniu tekstu wykorzystano materiały Dyrektora Szkoły Podstawowej w Krasnem Pana Artura Plewy.

 

Chomęciska Małe

Wieś położona na południowozachodnim skraju Gminy Stary Zamość, obrębie Padołu Zamojskiego. Chomęciska istniały już przed 1402 rokiem należały wtedy do rodziny Chomęckich. W 1432r. miejscowość ta należała do Niefieda Szarkalicza. Kilka lat później dziedzic wsi Deszczko rozgraniczał wieś do Sitańca. W tym samym roku Klemens z Chomęcisk toczył spór graniczny z sąsiadami. W 1492r. Depko z Krupego chciał oddzielenia Chomęcisk od Sitańca. Pięć lat później Florian Zamoyski nabył tutaj wujostwo, a w 1511 część wsi. W 1518r. połowę wsi nabył Feliks Zamoyski (odziedziczyli po nim Stanisław, Florian i Mikołaj Zamoyscy). W 1564r. wieś należała do łacińskiej parafii w Sitańcu i miała dwóch właścicieli: Chomęciski posiadał 5 łanów użytków, tyle samo zagrodników z ziemią, 1 zagrodnika bez ziemi. Florian Zamoyski 5 i 1 łana użytków i 6 zagrodników z ziemią. Zamoyscy w Chomęciskach nadali część działek w dożywotnie użytkowanie swoim klientom i służbie. W 1674r. istniał w tej miejscowości młyn i staw. W tym czasie wieś była opustoszała po napadach nieprzyjacielskich, którą całkowicie zasiedlono dopiero w 2 poł. XVIII wieku. W 1827r. odnotowano: Chomęciska Małe, Chomęciska Duże oraz Chomęciska Szlacheckie w parafii Stary Zamość. Łącznie było tu 66 domów oraz 451 mieszkańców. W 1853r. właścicielem Chomęcisk Małych został Jan Chrzanowski, który za 1853r. wydzielił 100 mórg ziemi i sprzedał je Karolowi Namysłowskiemu, po którym Stanisław Wojciech Namysłowski. W 1881r. syn właściciela folwarku- Karol Namysłowski założył zespół muzyczny, który po II wojnie światowej nazwano Orkiestrą Włościańską. W 1929r. miejscowość ta o powierzchni 100 ha dzierżawił od Ordynacji Stanisław Namysłowski. W 1929r. Chomęciska Małe o powierzchni 100 ha dzierżawił od Ordynacji Stanisław Namysłowski, natomiast hr. Maurycy Zamoyski posiadał 275 ha ziemi w Chomęciskach Wielkich. Był tu wiatrak J. Steczyńskiego. Część gruntów przejął wierzyciel Maurycego Jan Podgórski, który posiadał folwark w Chomęciskach o powierzchni 115 ha aż do 1945 roku, kiedy go rozparcelowano. Pozostałą część dóbr Chomęcisk w 1936 roki przejął Skarb Państwa wraz z umową dzierżawną, na podstawie której od 1930r. folwark dzierżawili Karolina i Konrad Lipczyńscy i byli oni dzierżawcami do II wojny światowej. W nocy z 3 na 4 grudnia 1942r. wieś wysiedlono. Od tego roku folwarkiem zarządzał Winter. Po wyzwoleniu w dworku zamieszkali pracownicy folwarku, grunty rozparcelowano, część gospodarczą początkowo użytkowały Zakłady Mięsne w Zamościu, a od 1974r. SKR ze Starego Zamościa. W 1947 Chomęciska Małe liczyły 384 ha ziemi oraz 441 mieszkańców.

 

Chomęciska Duże

Pierwsze pisemne informacje o Chomęciskach pochodzą z XIV wieku, kiedy to pradziadek kanclerza Jana Zamojskiego był Wójtem w Chomęciskach, Krasnem, Piaskach. Pierwsza Polska Szkoła Powszechna powstała w Chomęciskach w 1918 roku jako jednoklasówka o jednym nauczycielu funkcjonująca w jednej izbie wiejskiej chaty z czterema oddziałami. Organizatorką i pierwszą nauczycielką placówki była Pani Maria Głowacka – Kaczorowa.

Istniejący do dzisiaj budynek szkoły powstały ze środków gminy oddano do użytku w 1925 roku. W szkole działa biblioteka, dwór szkolny, kółko teatralne. W czasie II wojny światowej szkołę zajmują najpierw żołnierze Armii Czerwonej a potem Wojska niemieckie. Nauka prowadzona jest w izbach na wsi. Kierownik i nauczyciele zostają aresztowani. Po wojnie w roku 1945/46 w szkole uczy się 187 dzieci. Obecnie po szeregu zmian i reorganizacji w Chomęciskach Dużycch funkcjonuje 6 klasowa Szkoła Podstawowa z 52 uczniami.

Przy opracowaniu tekstu wykorzystano materiały Dyrektora Szkoły Podstawowej w Chomęciskach Dużych Pani Teresy Hybner.

Dzieje ziem Chomęcisk Dużych

Wieś położona na południowozachodnim skraju Gminy Stary Zamość, obrębie Padołu zamojskiego. Chomęciska istniały już przed 1402 rokiem, należały do rodziny Chomęckich. W 1432r. miejscowość ta należała do Niefieda Szarkalicza. Kilka lat później dziedzic wsi Deszczko rozgraniczał wieś do Sitańca. W tym samym roku Klemens z Chomęcisk toczył spór graniczny z sąsiadami. W 1492r. jeden z przedstawicieli rodu Krupskich-Depko z Krupego procesował się o odgraniczenie Chomęcisk od Sitańca. Wójtem był wtedy Florian Zamoyski. Dwa lata później wieś odkupił Wojciech Łabuński. W 1497 Florian Zamoyski kupił wujostwo w Chomęciskach, a w 1511 część wsi.
W 1518r. połowę wsi zakupił Feliks Zamoyski, po którym w 1545r. dziedziczyli: Stanisław, Florian i Mikołaj Zamoyscy. W 1564 roku wieś należała do łacińskiej parafii w Sitańcu i miała dwóch właścicieli: Chomęciski posiadał 5 łanów użytków, 5 zagrodników z ziemią i 1 bez ziem i, natomiast Florian Zamoyski 5 i 1 łana oraz 6 zagrodników z ziemią. W 1591 roku Jan Zamoyski kupił część Chomęciską od Mikołaja Chomęckiego, a w 1604 resztę wsi od Jakuba, Krzysztofa i Gabriela Chomęckich (łącznie zapłacił on Chomickim 2600zł). Inne części wsi posiadał także Florian Zamoyski, które odziedziczył później Jan Zamoyski. Zamoyscy w Chomęciskach przekazali część działek w dożywotnie użytkowanie swoim klientom i służbie. W 1637r.odźwierny Krzysiek posiadał półłanek roli z chałupą, Szwarc miał 2 półłanki i przy siedlisku 2 obszary roli i poddanych, Andrzej Cyrulik miał roli 2 obszary, 4 półłanki, poddanych i sad, Żeromski uprawiał 5 ćwierćłanków, Jan Kucharz miał 3 półłanki roli z budynkami, ogrodem i łąkami, 4 komorników i trzecią miarę w młynie złojeckim. W 1674r. na wieś posiadał młyn i staw. 1717r. wybudowano tu karczmę , która w roku 1740r. spłonęła wraz z młynem. Kolejną karczmę wybudowano 26 lat później, a następną przy trakcie w 1807. W 1767r. Chomęciska od ordynata dzierżawił Wicki, podkomorzy derbski. W 1778r. na skutek pożaru dwór wraz z zabudowaniami uległy zniszczeniu. Folwark odbudowano na przełomie XVIII i XIX wieku. Odbudowany dworek przetrwał prawdopodobnie do I wojny światowej. a w 1915r. na skutek działań wojennych spłonął. W jego miejsce wzniesiono dworek istniejący do dziś. W 1827r. istniały już trzy części wsi: Chomęciska Małe, Chomęciska Duże i Chomęciska Szlacheckie położone w parafii Stary Zamość. W sumie było tutaj 66 domów i 451 mieszkańców. W 1929r. właścicielem Chomęcisk Wielkich był hr. Maurycy Zamoyski, posiadał on 275 ha ziemi. Stał tutaj wiatrak J. Steczyńskiego. Część dóbr Maurycego Zamoyskiego przejął jego wierzyciel- Jan Podgórski. Posiadał on folwark w Chomęciskach o powierzchni 115 ha aż do 1945r. kiedy go rozparcelowano. Pozostałą część dóbr w 1936 r. przejął Skarb Państwa wraz z umową dzierżawną. Na jej podstawie dobra te dziedziczyli Karolina i Konrad Lipczyńscy. Na skutek wysiedlenia w grudniu 1942r. zginęło 5 mieszkańców z rąk Niemców. Od tej pory folwarkiem zarządzał Winter. Po wyzwoleniu w dworku zamieszkali pracownicy folwarku, natomiast grunty rozparcelowano, a część gospodarczą początkowo użytkowały Zakłady Mięsne w Zamościu, a od 1974r. SKR ze Starego Zamościa. W 1947r. Chomęciska Duże liczyły 1 226 ha ziemi i 731 mieszkańców.

Borowina

Wieś położona w południowej części gminy Stary Zamość, w obrębie Padołu Zamojskiego.
Folwark Ordynacji Zamojskiej powstał zapewne w 2 poł. XVIII wieku. W 1798 roku wybudowano tutaj stodoły folwarczne. W 1807 roku istniał tu przy folwarku ogród śliwowy. W 1827r. wieś liczyła 83 domy i 576 mieszkańców. Pod koniec XIX wieku istniała wieś i folwark o tej nazwie, które należały do Gminy Stary Zamość i parafii Sitaniec. Według spisu z 1921roku istniał tylko folwark, w którym były 3 domy i 89 mieszkańców, wyłącznie Polaków. Folwark ten o powierzchni 414 ha w 1929r. dzierżawił od Ordynacji J. Domański. W 1947r. miejscowość jako kolonia liczyła 327 ha ziemi oraz 119 mieszkańców. Samodzielną wsią stała się ok. 1950r.

Skip to content